مطالب زیر از کانال تلگرامی دکتر علی فاخر بازنشر می گردد که خلاصه ای از گفتگوهای متخصصین ژئوتکنیک در خصوص کاربرد نقشه های پهنه های گسلی می باشد که جهت مشاهده و مطالعه کامل این موضوع می توانید به کانال تلگرام ایشان مراجعه بفرمایید:
کاربرد نقشه های پهنه های گسلی
1. نقشه پهنه های گسلی:
نقشه پهنه های گسلی تهران و همچنین شهرهای تبریز، مشهد، کرج، کرمان و زنجان به تصویب شورای عالی شهرسازی رسیده و به شهرداری ها ابلاغ شده است ولی نقشه ها، گزارش علمی آنها و تعاریف کاربردی روشن از پهنه گسلی در دسترس عموم نیست. تهیه نقشه ۳۳ شهر دیگر در دست مطالعه است.
2. معرفی پهنه ها:
در نقشه پهنه های گسلی شهر تهران، انواع پهنه گسل ها به ۳ دسته پهنه گسل اصلی، متوسط و فرعی تقسیم شده اند. پهنه ها در دستورالعمل ساخت و ساز در مناطق گسلی بر اساس محاسبه تغییر شکل گسل با یک رابطه خیلی تقریبی به ۴ نوع پهنه با خطر بسیار زیاد، خطر زیاد، خطر متوسط و خطر کم تقسیم می‌شوند. مستندات این تقسیم بندی در دسترس نیست.
3. تعاریف:
طبق ادبیات بین المللی، حریم گسل (setback) محدوده ای در طرفین گسل یا منطقه خردشده است که هرگونه ساخت و ساز مهم در آن ممنوع است (برای مثال حدود 20 متر ). پهنه گسلی (fault rupture zone) محدوده محتمل برای گسلش سطحی است (برای مثال 300 متر). حوره نزدیک گسل (near field) محدوده ای است که شتاب قائم زلزله هم در نظر گرفته می‌شود (برای مثال در فاصله 5 الی 15 کیلومتر از گسل). درج تعاریف روشن در ویرایش های آتی دستورالعمل ضرورت دارد.
4. محدودیت در پهنه های گسلی ایران:
احداث ساختمان های با اهمیت بسیار زیاد (مثل بیمارستان ها) در تمام پهنه گسلی و ساختمان های با اهمیت زیاد (مثل مدارس) در بخش های از پهنه گسلی ممنوع اعلام شده است. ساختمان های با اهمیت متوسط (مثل مسکونی) با اعمال تمهیدات زیر قابل احداث هستند:
(الف) رعایت حداکثر طبقات با توجه به سطح خطر (۶ یا ۸ یا ۱۲)
(ب) رعایت حداکثر ابعاد (۴۰ متر)
(ج) رعایت درز انقطاع بزرگ یا فاصله از ساختمان مجاور یا خاک
(د) استفاده از پی گسترده
(ه) رعایت فاصله 5 متر از گسل
این نوع محدودیت ها در دنیا برای پهنه گسلی سابقه ندارد و فاقد پشتوانه تحقیقاتی است.
5. پیشنهادات عملی
اگر زمین در پهنه های گسلی بود، مطالعات خاص ساختگاه طبق روش های مندرج در پیوست دستورالعمل برای بررسی دقیق خطر گسلش انجام شود. پهنه های گسلی مصوب عرض زیادی دارند تا در جهت اطمینان باشند ولی از طرف دیگر حتی ساختمان 12 طبقه هم می‌توان در آنها ساخت و محدوده عدم ساخت، فقط 5 متر در هر طرف گسل است. این دستورالعمل شاید مزیتی از نظر بهبود ایمنی در برابر گسل نداشته باشد و فقط تعدادی محدودیت غیر ضروری مثل درز انقطاع بزرگ و پی گسترده در یک پهنه بزرگ اعمال می‌کند. تجدید نظر فوری این دستورالعمل ضروری به نظر میرسد. اشاره به آن در ویرایش جدید ۲۸۰۰ فقط پس از اصلاحات انجام گیرد.
6. احداث بنا روی گسل
تحقیقات ساخت روی گسل باید در داخل کشور ادامه یابد و همچنین نتایج تحقیقات جهانی در این زمینه دنبال شود زیرا نتایج این نوع تحقیقات می‌تواند برای مقاوم سازی ساختمان های احداث شده روی گسل به کار رود.
همچنین شاید جایگزین کردن روش "رعایت حریم گسل" با روش های دیگر بتواند در ویرایش های آتی دستورالعمل مورد توجه باشد. سازه می تواند با توجه به زاویه گسل، نوع و عمق رسوبات در گسلش موثر باشد لذا توجه به این دیدگاه لازم است.
♦️ 1. معرفی نقشه پهنه های گسلی و دستورالعمل
1. 1. نقشه پهنه های گسلی تهران توسط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در سال ۱۳۹۵ منتشر گردید. دستورالعمل ساخت و ساز در مناطق گسلی در سال ۱۴۰۰ توسط وزارت مسکن ابلاغ شد. ارتباط روشن دستورالعمل با نقشه ها در دستورالعمل نیامده است.
1. 2. نقشه پهنه های گسلی شهرهای تبریز، مشهد، کرج، کرمان و زنجان توسط مرکز تحقیقات مسکن تهیه و به تصویب شورای عالی شهرسازی رسیده است. اصل نقشه ها و گزارش علمی از روش تهیه این نقشه ها و تعاریف کاربردی روشن از پهنه ها در دسترس عموم نیست.
1. 3. نقشه پهنه های گسلی تهران باید در سایت های رسمی وزات مسکن یا شهرداری ها موجود باشد ولی فقط از طریق پایگاه‌های خبری می‌توان به آنها دست یافت. در مورد نقشه پهنه های گسلی شهرستان ها شرایط بدتر است. نقشه ها و گزارش آنها در دسترس عموم نیست.
1. 3. برای تدقیق فعال بودن گسل های تهران قرار بود اندازه گیری های ژیوفیزیکی بزرگ مقیاس انجام شود ولی به دلیل مشکلات اجرایی رها شد. بنابراین مطالعات دقیق تر در آینده برای تهران و شهرستان ها لازم است.
1. 4. کتاب "نقشه های گسلی تهران" توسط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهیه شده است و تشریح می کند که حریم پهنه ها با قضاوت و به عنوان محدوده خطر گسلش تعیین شده اند. روشن است که هیچ گونه مطالعات شهرسازی مبنای تهیه این پهنه ها نبوده است.
1. 5. تهیه نقشه ۳۳ شهر دیگر توسط مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در دست مطالعه است و انتظار می‌رود پس از داوری مناسب با گزارش کامل در اختیار عموم قرار گیرد..
♦️ 2. معرفی پهنه ها
2. 1. در نقشه پهنه های گسلی شهر تهران که سازمان پیشگیری و مدیریت بحران منتشر کرده است، انواع پهنه گسل ها به ۳ دسته زیر تقسیم شده اند:
پهنه گسل اصلی
پهنه گسل متوسط
پهنه گسل فرعی
2. 2. پهنه ها در دستورالعمل ساخت و ساز در مناطق گسلی بر اساس تغییر شکل گسل و بدون مستندات لازم به ۴ پهنه زیر تقسیم شده اند:
پهنه با خطر بسیار زیاد،
پهنه با خطر زیاد،
پهنه با خطر متوسط
پهنه با خطر کم
2. 3. کلمه "پهنه" در نقشه ها و دستورالعمل معنا و کاربرد یکسان ندارند. به نظر می آید دستورالعمل پهنه های موجود در نقشه ها را به چهار پهنه تقسیم می‌کند. ارائه تعاریف روشن و عبارات مناسب ضروری است.
♦️ 3. تعاریف حریم و پهنه گسل و حوزه نزدیک در ادبیات فنی
3. 1. حریم گسل (setback)
محدوده ای در طرفین گسل یا منطقه خردشده است که هرگونه ساخت و ساز مهم در آن ممنوع است (برای مثال حدود 20 متر از هر طرف گسل یا زون خردشده).
3. 2. پهنه گسلی (fault rupture zone)
محدوده محتمل برای گسلش سطحی است. اگر زمین پروژه در پهنه گسلی یعنی محدوده خطر گسلش سطحی باشد، لازم است مطالعات خاص آن ساختگاه برای شناسایی دقیق گسل و خطر گسلش سطحی انجام شود (برای مثال 50 یا 300 متر).
3. 3. حوره نزدیک گسل (near field)
محدوده ای است که طیف طراحی در آن باید با توجه به نزدیکی به گسل تعیین شود. معمولا شتاب قائم زلزله هم در این حوزه نظر گرفته می‌شود (برای مثال در فاصله حدود 5 الی 15 کیلومتر از گسل).
3. 4. لازم است تعاریف روشن در دستورالعمل ساخت و ساز در پهنه های گسلی درج شود.
♦️ 4. محدودیت های پهنه های گسلی در ایران
4. 1. احداث ساختمان های با اهمیت بسیار زیاد (مثل بیمارستان ها) در تمام پهنه گسلی و ساختمان های با اهمیت زیاد (مثل مدارس) در بخش های از پهنه گسلی ممنوع اعلام شده است. مطالعه تطبیقی جهت کسب تجربیات جهانی در این زمینه نیاز است.
4. 2. اگر زمین در پهنه گسلی باشد، ساختمان های با اهمیت متوسط (مثل مسکونی) با اعمال تمهیدات زیر قابل احداث هستند:
(الف) رعایت حداکثر طبقات با توجه به سطح خطر (۶ یا ۸ یا ۱۲)
(ب) رعایت حداکثر ابعاد (۴۰ متر)
(ج) رعایت درز انقطاع یا فاصله از ساختمان مجاور یا خاک
(د) استفاده از پی گسترده
(ه) رعایت فاصله 5 متر از گسل در صورت مشاهده
این تعریف از پهنه گسلی و این نوع محدودیت ها در دنیا برای پهنه گسلی سابقه ندارد و فاقد پشتوانه تحقیقاتی است.
4. 3. عرض معمول حدود ۳۰۰ متر برای پهنه های گسلی تهران متناسب با تعریف تهیه کنندگان نقشه ها منطقی است زیرا به معنی محدوده محتمل برای خطر گسلش سطحی است. در صورت اعمال محدودیت های بند قبلی موجب بروز مشکلات غیرضروری در شهرها می‌شود.
4. 4. پیشنهاد می‌شود حریم گسل حدود 20 متر که در مبحث ۷ مقررات ملی آمده است، به جای حریم 5 متر در دستورالعمل به کار رود.
4. 5. پیش بینی پهنه هایی به عرض 300 متر یا بیشتر به دلایلی مثل محل هایی برای کاهش جمعیت، وقتی معنی دارد که مطالعات شهرسازی روی این پهنه ها شده باشد.
منبع: کانال دکتر علی فاخر
♦️مراجعه به جمع بندی کامل: https://t.me/alifakherchannel/3751
♦️ مشروح بحث در کانال در تاریخ ۲۷ مرداد تا اواسط مهرماه ۱۴۰۲
https://t.me/alifakherchannel
