مرجع تخصصی مهندسی زلزله Earthquake Engineering

وقوع زمین لرزه هر زمان و در هر مکانی ممکن است اتفاق بیافتد ، اما رفتار انسان با این پدیده طبیعی است که نتایج این برخورد را رقم می زند! شهر تبریز نیز با توجه به ساختار جایگیری آن از این پدیده نمی تواند دور باشد، بارگذاری های سنگین روی زمین همچون سدسازی و پر کردن پشت سد با آب و احداث برج ها در مقیاس کوچک تحریک لایه ها را می تواند در پی داشته باشد. دکتر مهدی زارع در نوشته ها و گفتارهای بسیار تلاش داشته است؛ تا زنگ های بیدارباش را به صدا درآورد. اما هر زمان بعد از بروز زلزله در کشورمان " انسان نسیان کار" ماجرا را به فراموشی سپرده است و منتظر مانده است تا بار دیگر لرزش هایی از دل خاک او را بیدار نماید!  

گسل شمال تبریز که از بخشهای شمال خاوری، شمال و شمال باختری شهر تبریز عبور می نماید، به دلیل وقوع زمین لرزه های متعدد تاریخی و دوازده بار تخریب کامل شهر تبریز از گسلهای شناخته شدة زمین لرزه ای ایران است . این گسل که زمانی با محدوده شهری تبریز فاصله داشت، هم اکنون بر اثر گسترش ساخت و ساز و شهرک سازی بر روی حریم آن، از میان شهرکهای جدید ساخته شده و در حال احداث در شمال تبریز عبور می نماید . با توجه به خطر گسیختگی مستقیم در شهر، گسلش درمحدوده شهر تبریز و اثرهای حوزه نزدیک گسل در صورت  وقوع زمین لرزه ای با بزرگای حدود ۵  یا 6 ریشتر خسارات فراوانی در تبریز پیش بینی می شود. با توجه به اهمیت شهر تبریز در شمال باختری ایران، سابقه لرزه خیزی،وجود نهشته های مارنی - رسی و پتانسیل وقوع زمین لغزش،  ساخت و ساز بر رو و درنزدیکی پهنه گسل شمال تبریز درفاصله حدود ۲۰۰۰ متری از محور پهنه گسله  باید ممنوع و از گسترش ساخت و ساز موجود هرچه سریعتر جلوگیری گردد.

 توجه به وضعیت قرارگیری روندهای شکستگی در راستای گسل شمال تبریز با روند شمال باختر - جنوب خاور وسازوکار راستالغز راستگرد و فشاری و سیستم گسل دهخوارقان - تبریز با روند شمال خاور - جنوب باختر و سازوکار راستالغز چپگرد نشان می دهد که یک پهنه برخورد زمین ساختی در شمال باختری ایران شکل گرفته است. در شکل (۱ )  مشخص شده است

که روند دهخوارقان -تبریز دقیقًا در محل شهر تبریز با راستای سیستم گسلة شمال تبریز تداخل می نماید چنین پهنه های برخوردی در ناحیة شمال باختر ایران ، خاور ترکیه و ناحیه قفقاز عمومیت داشته و اساسًا رخداد زمین لرزه های مخرب و ریخت لرزه خیزی عمومی این ناحیه با روندهای یاد شده کنترل می گردد. داده های شبکه محلی تله متری آذربایجان از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۰ نمایانگر تمرکز رویدادهای لرزه ای با بزرگای ۱ تا ۴ در پیرامون سیستم گسل شمال تبریز و سیستم دهخوارقا ن – تبریز (بویژه در راستای ادامة آن در بخش جنوب باختری و باختر دریاچه ارومیه ) می باشد. 

چنین روندهایی مؤید فعال بودن روند رده دوم دهخوارقان -تبریز حتی در حال حاضر است که زمین لرزه ۱۶۴۱ میلادی دهخوارقان "آذرشهر " به احتمال زیاد بر اثر جنبایی روند

دهخوارقان -تبریز رخ داده است . به این ترتیب با در نظر گرفتن مرزها و گره های لرزه زمین ساختی "که یکی از آنها بر شهر تبریز منطبق است  " گسیختگی مجدد گسل شمال تبریز

محرز می باشد.

با توجه به گسترش شهرنشینی و قرارگیری بسیاری از شهرها و مناطق مسکونی ایران در پای دامنه ها و قرارگیری روندهای گسلة کواترنری در مرز بین کوه و دشت در بسیاری موارد

منطبق بر پای دامنه های کوهستانی مسأله حریم گسلش و چگونگی تعیین آن اهمیت ویژه ای یافته است . در این بررسی، بر روی پهنة گسل شمال تبریز مشخص شد که بسیاری از

ساخت و سازهای کنونی در شمال و شمال خاوری شهر تبریز بر روی پهنه گسله صورت گرفته است . در بسیاری از موارد پهنة ساخت و ساز با تسطیح ناحیه پای دامنه (محل قرارگیری

پهنه گسله)   به بخشهای شمالی گسل شمال تبریز رسیده، به نحوی که این گسل هم اکنون از میان شهرکهای در حال احداث و به سرعت رو به گسترش - واقع در شمال تبریز عبور

می نماید.

 در بازدیدهای انجام شده در اردیبهشت و مردادماه سال ۱۳۸۰ از پهنه گسل شمال تبریز در ناحیه شمال شهر تبریز،مشخص گردید که ساخت و ساز بی رویه ای بر روی پهنه گسله در

شهرک های باغمیشه، ولی امر، یوسف آباد و ارم در حال انجام است . در این بازدیدها معلوم شد که حریم مشخص شده برای ساخت و ساز در این شهرک ها از گسل شمال تبریز فراتر

رفته و عملا پهنه گسیختگی های سطحی این گسل در میان و بخشهای شمالی این شهرکها واقع شده است.

 وقوع جهت پذیری درصفحه گسیختگی و حمله گسیختگی به سمت شهر تبریز با توجه به نزدیکی به پهنه گسیختگی و تجربه زلزله های طبس  ۱۳۵۷  و منجیل ۱۳۶۹  در فلات ایران و کوجائلی  ۱۳۷۸ در فلات آناتولی (ترکیه)، در راستای گسل شمال تبریز محتمل است . بر اثرجهت پذیری در صورت حمله جبهه گسیختگی به سوی شهر تبریز، اثرهای حوزه نزدیک و خرابی های گسترده، نه تنها در ساختمانهای کوتاه، بلکه در ساختمانهای بلند بر اثر جنبش های با دوام ظاهری کم ولی بسیار شدید با پریود بلند و با تغییرمکان افقی بسیار زیاد محتمل می باشد؛ بنابراین، با هر دو استدلال (بر اساس گسیختگی مستقیم گسله واحتمال وقوع جهت پذیری در نزدیکی پهنه گسیختگی اصلی)، ساخت و ساز در حریم گسل شمال تبریز (و گسلهای زمین لرزه ای مهم دیگر در فلات ایران ) خسارتهای گستره ای را در آینده، بسیار محتمل می سازد؛ لذا، چنین ساخت و سازهایی در حریم گسله باید هرچه سریعتر متوقف شود.

علاوه بر مسأله احداث ساختمان، نحوه انتخاب محل برای شریانهای حیاتی نیز باید با دقت مورد توجه قرار گیرد .

تصویر ( ۵) نشان می دهد که دکلهای انتقال نیرو فشار قویدر حریم گسل شمال تبریز د ر فاز یک شهرک باغمیشه احداث شده است . در صورت بروز یک زمین لرزه شدید که انتظار وقوع آن با توجه به سابقه لرزه خیزی ، M >7 )ناحیه بسیار محتمل است ) قطع این شریانهای حیاتی میزان آسیبها را دو چندان خواهد نمود.

  حریم گسیختگی های سطحی درپیرامون یک گسل زمین لرز ه ای بر اساس سابقه لرزه خیزی و گسلش در شمال شهر تبریزو با مراجعه به داده های موجود از گسلش زمین لرزه ای مربوط به زلزله های تاریخی و سده بیستم فلات ایران، رابطه های تجربی بین بزرگای گشتاوری و پهنای پهنه گسیختگی های سطحی (حریم گسل) 

ساخت و ساز در حریم گسلهای زمین لرزه ای و کواترنر در فلات ایران به سه دلیل زیر باید ممنوع و محدود گردد:

۱- احتمال گسیختگی مستقیم بر اثر گسلش در راستای گسل کواترنری یا زمین لرزه ای، که می تواند موجب افزایش خسارتها و تلفات گردد.

۲- با عنایت به مسأله جهت پذیری در حوزه نزدیک گسل (نظیر گسل شمال تبریز )، می توان انتظار داشت که در صورت حمله جبهه گسیختگی به سمت ساختگاه موردنظر (تبریز)

جنبشهای بسیار شدیدی با پریود بلند و تغییرمکان های افقی بسیار زیاد اتفاق افتد.

۳- نهشته های دامنه ای مارن و رس که بر روی حریم گسل های کواترنری و زمین لرزه ای (نظیر گسل شمالتبریز ) واقعند ، پتانسیل بسیار زیادی برای لغزش و ایجاد شکاف های

سطحی و ناپایداری دامنه ای دارند.

١- با توجه به احداث شهرکهای جدید در این ناحیه و افزایش سریع تراکم ساکنان در منطقه شمال تبر یز، اولویت مطالعه با تعیین دقیق موقعیت گسلهای همراه با سیستم گسل شمال تبریز و مشخص کردن حریم دقیق و احتمال تغییرمکان در هر محل می باشد.

۲- لازم است با توجه به وضعیت نهشته های سطحی، نقشه زمین شناسی مهندسی با مقیاس ۱:۵۰۰۰ (یا کمتر) برای گسترة تمام شهرکهای واقع در پهنة گسل شمال تبریز تهیه شود.

در چنین نقشه هایی می توان پهنه های با احتمال گسیختگی و لغزش بالا و محلهای گسیخته شده قبلی را با توجه به موقعیت گسل شمال تبریز مشخص نمود.

۳- گسترش شبکه لرزه نگاری محلی آذربایجان (زیر نظر مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران هم اکنون با هشت ایستگاه در حال کار است ) به یک شبکه منطقه ای با تعداد ایستگاه های

بیشتر می تواند به ثبت دقیقتر و پوشش گسترده تر لرزه خیزی ناحیه بویژه لرزه خیزی حاصل از گسل شمال تبریز کمک فراوانی نماید.

در پایان بار دیگر بر لزوم توقف ساخت و ساز بی رویه در شهرک های واقع بر روی حریم گسل شمال تبریز به دلیل احتمال خطر بالای جانی و مالی در پی یک رویداد زمین لرزه ای،

تأکید می گردد.

خلاصه ای از مقاله :

خطر زمین لرزه و ساخت و ساز در حریم گسل شمال تبریز و حریم گسلش گسل های زمین لرزه ای ایران -

مهدی زارع، استادیار پژوهشکده زلزله شناسی پژوهشگاه

منبع: تبریز امروز