درس‌آموخته‌های زلزله اهر- ورزقان در گفت‌وگو با رئیس سازمان مدیریت بحران

یک هفته زندگی در دل فاجعه
الهام علمشاهی روزنامه نگار

استان آذربایجان‌شرقی از استان‌های مهم و پرجمعیت ایران است که در گوشه شمال‌غرب کشور واقع شده است. مساحت این استان ٤٥هزارو٤٩١ کیلومتر مربع است که حدود ٢,٨درصد از مساحت کل کشور را شامل می‌شود. این استان از نظر موقعیت طبیعی در محل به هم‌خوردگی دو رشته کوه البرز و زاگرس یا به عبارتی در «زون» البرز و آذربایجان و در گوشه شمال‌غرب فلات ایران واقع شده است. به‌طور کلی، استان آذربایجان‌شرقی یک منطقه کوهستانی محسوب می‌شود که حدود ٤٠درصد از سطح آن را کوهستان فرا گرفته است. منطقه شمال‌غرب در ایالت لرزه زمین ساختی البرز- آذربایجان قرار دارد. ایالت لرزه زمین ساختی البرز آذربایجان ایالت پهنه‌ای لرزه‌خیزی است که بخش‌های شمال و شمال‌غرب ایران را در برمی‌گیرد. مطالعه تاریخچه لرزه‌خیزی البرز- آذربایجان نشان می‌دهد که زمین‌لرزه‌های ویرانگر، شهرها و روستاهای زیادی در این گستره از کشور را ویران کرده است. از مهم‌ترین گسل‌های گستره البرز- آذربایجان که در منابع گوناگون به آنها اشاره شده است، می‌توان به گسل‌های تبریز، ارومیه، آستارا و سلطانیه اشاره کرد که از نامگذاری آنها نیز می‌توان به نزدیکی آنها به مراکز اصلی جمعیتی در این منطقه پی برد. مطالعه زمین‌لرزه‌های تاریخی حاکی از وقوع ٣٤ زمین‌لرزه تاریخی درمنطقه تبریز است. مهم‌ترین زمین‌لرزه درناحیه اهر- ورزقان، رخداد زمین‌لرزه ١٧٨٠ میلادی تبریز است. درپهنه رومرکزی زلزله‌های دوگانه ورزقان در مدت زمان حدود ١٣٠٠سال گذشته که تاریخچه مستند از آن در دسترس است، هیچ زمین‌لرزه شدید دیگری گزارش نشده است. زمین‌لرزه‌های ٢١ مردادماه ١٣٩١ ناحیه اهر- ورزقان در استان آذربایجان‌شرقی به صورت دو زمین‌لرزه بزرگ با فاصله زمانی کمتر از ٩دقیقه به وقوع پیوستند. اولی در ساعت ١٦:٥٣ با بزرگای گشتاوری ٦.٤ در فاصله ٢٣کیلومتری غرب اهر و دومی در ساعت ١٧:٠٤ با بزرگای گشتاوری ٦.٣ در ٣٠کیلومتری اهر و درحدود ٥٠کیلومتری شمال‌شرق تبریز روی داد. شدت این زمین‌لرزه‌ها درمحدوده رومرکز زمین‌لرزه حدود ٨ در مقیاس مرکالی اصلاح شده برآورد شده است. این زمین‌لرزه‌ها با ژرفای کانونی حدود ١٠کیلومتر و سازوکار امتداد لغز بودند که در ٢٤ساعت اول پس از رخداد، ٣٥ پس‌لرزه را به همراه داشتند.
زلزله ورزقان یکی از معدود زلزله‌های معاصر کشور بود که تا ماه‌ها بعد از زلزله اصلی دارای پس‌لرزه‌های قوی و پرتعداد بود. براساس اعلام مرکز لرزه‌نگاری کشوری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، شبکه‌های لرزه‌نگاری وابسته به مرکز مذکور از ساعت ١٦ شنبه مورخ ٢١ مرداد سال‌جاری تا ساعت هفت‌ونیم صبح روز سه‌شنبه دوم آبان، تعداد ٢٩١٥ زمین‌لرزه را ثبت کرده‌اند که آخرین پس‌لرزه بزرگ در ساعت ٧:٤٥ روز سه‌شنبه مورخ ٢٥ مهرماه به بزرگی ٤,٢ حوالی اهر روی داده است. در اثر این زمین‌لرزه درحدود ٤٦ روستا کاملا تخریب شدند و درحدود ٣٦٥ روستا آسیب جدی دیدند. تلفات جانی ٣٠٦نفر کشته و بیش از ٣هزار مجروح گزارش شده است. بیشترین تلفات انسانی از روستاهای باجه باج، گوردره و دبنو و شهر ورزقان گزارش شده است. همچنین بیشترین خسارت در اثر این حادثه طبیعی به مسکن روستایی با بیش از ٤هزارمیلیارد ریال در شهرستان‌های اهر، هریس، ورزقان، تبریز، کلیبر، جلفا، شبستر، خداآفرین، سراب و مرند وارد شده است. در زلزله ٢١ مردادماه سال ٩٢، شهرستان ورزقان بالاترین آسیب را درخصوص منازل مسکونی با ٨١٣٠واحد متحمل شد. بر اثر وقوع این زلزله، در شهرستان ورزقان بیش از ١٦٣٨واحد تا ٣٠درصد خسارت دیدند، ٢٢٣١واحد از ٣١ تا ٦٠درصد متحمل خسارت شدند و ٤٢٦١واحد نیز از ٦١ تا صد درصد دچار تخریب شدند. پس از وقوع این زلزله، مطالعات، بازدیدها و برداشت‌های میدانی توسط کارشناسان خبره و متخصص این حوزه صورت پذیرفت که در قالب مطالعات پژوهشی منجر به دستیابی تجارب ارزنده‌ای شد. مطالعاتی که به منظور پاسخ به چالش‌ها می‌تواند به عنوان درس آموخته‌ها نقش موثری در فرآیند مدیریت بحران ایفا کنند. براساس این مطالعات دکتر احمد صادقی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در گفت‌وگو با «شهروند» ضمن بررسی نتایج به دست آمده از این مطالعات به بررسی دستاوردهای آن پرداخته است.
آیا عملکرد ساختمان‌ها و شریان‌های حیاتی کلانشهر تبریز در زلزله اهر- ورزقان بر روند مدیریت بحران تأثیری
داشته است؟

به غیر از ترک‌ها و آسیب‌های جزیی در برخی از ساختمان‌های مسکونی در بخش‌های بافت فرسوده و چند مورد از خرابی‌های جزیی در بلندمرتبه‌ها و ساختمان‌های مسکونی موردی از تخریب و فروریختن هیچ واحد مسکونی و به تبع آن خسارات جانی گزارش نشده و تنها مواردی همچون پیچ‌خوردگی و شکستن دست و پا درحین فرار در زمان وقوع زلزله گزارش شده است. همچنین ساختمان‌های دولتی موجود در شهر نیز آسیب جدی ندیده و از همان روز نخست به جز موارد نادر که جلساتی در فضاهای باز تشکیل شده، همه ساختمان‌ها مورد بهره‌برداری مجدد قرار گرفته و به عنوان ستادهای مدیریت بحران شروع به فعالیت کرده‌اند.
عملکرد شهروندان کلانشهر تبریز دربحث پناهگیری و رفتارهای ساعات اولیه تأثیری بر روند مدیریت بحران داشته است؟
نتایج به‌ دست آمده در بررسی روی عملکرد شهروندان نشان می‌دهد که فرار ازخانه ٣٥,٨درصد، عدم حرکت و عکس‌العمل با ٢٨.١درصد، فرار به بخش‌های امن‌تر با ٢٥.٢درصد و پناهگیری صحیح با ١٠.٩  درصدگزینه‌های اصلی رفتار شهروندان در هنگام زلزله بوده است. بنابراین به نظر می‌رسد عملکرد شهروندان کلانشهر تبریز مطابق با آموزش‌های استاندارد در زمینه پناهگیری و پس از آن نبوده است. برابر پاسخ‌های دریافتی ٦٣درصد از عموم مردم بر اثر ترس و اضطراب یا هیچ حرکتی درجهت نجات جان خود نکرده‌اند یا به خارج از خانه فرار کرده‌اند و این درحالی است که ٧٢درصد مردم حداقل تا حدودی با شیوه صحیح پناهگیری آشنا بوده‌اند. علاوه براین بررسی‌ها نشان می‌دهد که خروج سریع از منازل و حضور درخیابان‌ها تا پایان شب موجب ایجاد بار ترافیکی سنگین در سطح شهر و ادامه ترافیک تا پایان هفته به علت اسکان شهروندان در پارک‌ها شد. در نتیجه مدیران بحران مجبور به تأمین خدمات جانبی و پشتیبانی جدید همچون تأمین آب و غذا و امنیت و… در پارک‌ها به مدت یک هفته شدند. همچنین به دلیل افزایش تقاضا برای برقراری تماس، شبکه مخابرات به جهت بار ترافیکی بسیار بالا از سرویس‌دهی خارج شد. مدیران بحران نیز به دلیل قطع ارتباط خود با نیروهای تحت امر و نیز نیروهای عملیاتی، جلسات اولیه در کلانشهر تهران را با تأخیر ١ تا ٤ساعته برگزار کردند. همچنین استقرار عموم مردم در پارک‌ها و فضاهای باز طی هفته نخست منجر به ایجاد بار ترافیکی و تأمین خدمات جانبی مانند: توزیع آب شرب با تانکرهای سیار آب، تأمین امنیت، جمع‌آوری پسماندها و زباله‌های پارک‌ها به مدت یک هفته شد.
تجربه زلزله اهر- ورزقان بر آمادگی کلانشهر تبریز برای زلزله‌های احتمالی بعدی تأثیر داشته است؟
٥٣درصد از مسئولان شهر معتقدند تا حدودی آمادگی لازم وجود دارد، ١٣درصد این آمادگی را درحد زیاد، ٧درصد درحد بسیار زیاد و ٢٧درصد آن را درحد کم ارزیابی کردند.
وقوع زلزله اهر- ورزقان تأثیری هم بر وضعیت اجتماعی، اقتصادی کلانشهر تبریز داشته است؟
در بررسی تأثیرات زلزله بر این شهرها می‌توان به افزایش فرصت‌های شغلی مرتبط با بحث اسکان اضطراری، بازسازی مناطق آسیب‌دیده، افزایش تورم در سطح منطقه و شهرهای نزدیک، افزایش مهاجرت به شهر تبریز و افزایش حاشیه‌نشینی که در بلندمدت و به‌طور غیرمستقیم کلانشهر تبریز را متأثر می‌کند، اشاره کرد.
وقوع زلزله اهر- ورزقان بر ارتقای سطح آمادگی مردم تبریز برای رویارویی با زلزله‌های احتمالی بعدی نیز تأثیری داشته است؟
با توجه به آمارها متوجه می شویم تقریبا ٧١درصد از مردم  از نحوه صحیح پناهگیری در زمان زلزله آگاه بوده‌اند، ولی تنها ٢٧درصد از این تعداد توانسته‌اند در زمان وقوع زلزله پناه‌گیری کنند و بقیه به علت ترس و اضطراب حرکتی نکرده‌اند. جالب اینکه تنها ٢٧درصد با جدیت زیاد به ‌دنبال فراگرفتن مهارت‌های لازم و عملکرد مناسب برای زمان زلزله بوده‌اند. همچنین ٧٥درصد از عموم مردم نسبت به موضوع زندگی ایمن و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها پس از وقوع زلزله مطلع بوده‌اند، اما تنها ٣٠درصد از مردم به‌طور جدی و موثر برای ایمن‌سازی ساختمانی که در آن زندگی می‌کنند، اقدام کرده‌اند. اکثرا نیز عدم اقدام خود را مشکل مالی یا عدم آگاهی از شیوه کار دانسته‌اند.
آیا وقوع این زلزله موجب ارتقای سطح واکنش اضطراری مدیریت کلانشهر تبریز شده است؟
٣٣درصد از مسئولان شهری تبریز معتقدند فعالیت‌های سازمانی درحوزه زلزله برای شهر تبریز تا حدودی جدی‌تر شده، ٢٧درصد این فعالیت‌ها را درحد زیاد و ٢٠درصد  درحد بسیار زیاد، ١٣درصد نیز درحد کم و ٧درصد درحد بسیار کم ارزیابی کرده‌اند. همچنین مدیران معتقد به افزایش میزان آموزش‌های نیروهای تحت امرشان پس از زلزله هستند.
با استفاده از تجربه زلزله اهر- ورزقان می‌توان الگویی برای پاسخ سایر کلانشهرهای کشور و به ویژه تهران برای وقوع زلزله‌های مشابه ترسیم کرد؟

با توجه به اینکه طی ٣٠سال گذشته زلزله‌ای با بزرگای زلزله اهر- ورزقان در نزدیکی یک کلانشهر روی نداده، لذا امکان آنکه بتوانیم تنها با وجود یک مورد خاص که متأسفانه مستندات و اسناد موجود درخصوص آن بسیار کم و محدود است، به یک جمع‌بندی کلی رسیده و آن را الگو برای سایر کلانشهرها قرار بدهیم، وجود ندارد، اما قطعا می‌تواند به‌عنوان نخستین گام برای رسیدن به یک الگوی ایده‌آل مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین کماکان یکی از چالش‌های مدیریت بحران در ایران مستندسازی به هنگام و با رویکرد علمی و هدفمند است.
اگر زلزله اهر-ورزقان و تأثیر آن بر کلانشهر تبریز را به‌عنوان مرجع تهیه یک مدل و الگوی فرضی در نظر بگیریم، روند حوادث در کلانشهری چون تهران با شبیه‌سازی شرایط به صورت احتمالی چگونه خواهد بود؟
با شبیه‌سازی شرایط از لحظه نخست احساس زلزله در شهر تهران تا هفته نخست می‌توان به مواردی چند اشاره و آنها را پیش‌بینی کرد یا در فرض اولیه بررسی به آنها فکر کرد و در سناریوهای مطالعاتی مورد بررسی قرار داد. با رسیدن نخستین موج زلزله به شهر تهران، موجی از جمعیت با خارج شدن از خانه‌ها در سطح شهر ازدحام کرده و موجب گره‌های ترافیکی بسیار سنگینی خواهند شد. به احتمال بسیار زیاد این گره‌های ترافیکی با رها کردن برخی ماشین‌ها توسط مالکان برای رسیدن به مدارس کودکانشان ممکن است تا روزها پس از زلزله همچنان باقی بماند. احتمال دیگر این است که شبکه‌های مخابراتی، به‌خصوص شبکه‌های تلفن‌های همراه و شبکه خطوط ثابت در همان چند دقیقه اول بر اثر حجم بار ترافیکی بسیار بالا از سرویس‌دهی خارج ‌شوند. علاوه بر این با فرض تشابه میزان ایمنی شریان‌های حیاتی دو کلانشهر تبریز و تهران، در صورت وقوع زلزله احتمالی در تهران بخش‌هایی از شهر به علت آسیب رسیدن به شبکه توزیع، خصوصا در بحث ترانس‌های زمینی برق و پاره شدن کانال‌های انتقال تا چند روز پس از حادثه فاقد برق خواهند بود. طولانی شدن بازتوانی شبکه برق به‌طور مستقیم با ترافیک ایجاد شده و نحوه ذخیره مصالح و لوازم مورد نیاز تعمیرکاران مرتبط خواهد بود. از سوی دیگر احتمال قطع آب به جهت شکستن خطوط شبکه انتقال با توجه به مرکالی تعریف شده (٦ -٥) بسیار کم خواهد بود؛ اما به‌طور قطع با توجه به تأمین آب بخشی از شهر تهران توسط چاه‌های عمیق و به دلیل‌ فروریختن دیواره‌های چاه‌های عمیق بر اثر زلزله برخی از مناطق فاقد کیفیت برای آشامیدن خواهد بود. در نتیجه تأمین نیازهای ایجادشده نیازمند تأمین آب آشامیدنی توسط تانکرهای سیار خواهد بود. در این بررسی احتمالی می‌توان گفت که شبکه گاز نیز با توجه به‌شدت مرکالی تعریف شده (٦-٥) آسیب جدی نخواهد دید و احتمالا در برخی موارد نادر به علت فرو ریختن دیواره‌های بسیار سست، علمک‌ها در برخی مناطق دچار شکستگی خواهند شد. همچنین با فرا رسیدن نخستین شب و با توجه به عدم حضور اغلب شهروندان در خانه‌های خود، از ترس وقوع زلزله شدیدتر در تهران و حضور اغلب هموطنان در میادین اصلی و پارک‌های محلی و اصلی، بحث تأمین امنیت نیز به اولویت‌های نخست مدیران بحران اضافه خواهد شد.
آیا موارد احتمالی دیگری هم وجود دارد که بتوان در این بررسی به آنها اشاره کرد؟

بله؛ به‌عنوان مثال با توجه به حجم تراکم جمعیت در شب‌های نخست، اغلب پارک‌ها به دلیل تعداد ناکافی سرویس‌های بهداشتی دچار مشکل خواهند شد و از سوی دیگر تأمین آب آشامیدنی مورد نیاز ساکنان در پارک‌ها نیز به مشکلات شهری کلانشهر تهران در روزهای بعدی اضافه خواهند شد. همچنین با ورود نخستین موج مجروحان از سوی جاده‌های منتهی به منطقه زلزله‌زده به شهر تهران بار ترافیکی مضاعفی به خیابان‌های اصلی و اتوبان‌های منتهی به جاده‌های بین‌شهری اضافه می‌شود. این موضوع در کند‌کردن توان عملیاتی مدیران بحران و گروه‌های عملیاتی که از سوی تهران برای کمک به سوی منطقه رهسپار می‌شوند، تأثیر مستقیم می‌گذارد. در این وضع با توجه به حجم بالای ترافیک ایجاد شده، پیش‌بینی می‌شود که نخستین جلسه مدیران بحران با تأخیری قابل توجه روبه‌رو شود؛ حتی امکان دارد برخی از مدیران تا روز بعد هم به ادارات خود نرسند، مگر آن‌که مدیران بحران امکان دسترسی به وسایل نقلیه خاص همچون موتورسیکلت داشته باشند. با در نظر گرفتن سناریوهای موجود می‌توان به این فرض فکر کرد که با گذشت چند ساعت موجی از شایعات مختلف با موضوع احتمال وقوع زلزله بسیار بزرگ در ساعت‌های اولیه پیش رو آغاز می‌شود. در صورتی که مدیران بحران با تمام توان در برابر این موج نتوانند بایستند، این شایعه قادر است تبدیل به موجی از اضطراب شدید شده و بحران‌های ثانویه سختی را بر دوش مدیران بحران تحمیل کند. همچنین ایجاد مشکلاتی در ارایه خدمات به شهروندان برخی از مناطق که ارتباط مستقیم با جاده‌های منتهی به منطقه آسیب‌دیده دارند، همچون قسمت شرقی تهران در کنار درگیرشدن امکانات و تجهیزات مدیریت شهری کلانشهر تهران که به دلیل اعزام به منطقه زلزله‌زده دماوند درچند روز نخست امکان ارایه خدمات مستمر کافی به مناطق تهران را نخواهند داشت، بخش دیگری از مشکلات احتمالی خواهند بود. از سوی دیگر درگیرشدن سازمان‌های مرتبط با خدمات شهری همچون توزیع آب، برق و خدمات بهداشتی و درمانی با موضوع ارایه خدمات به مناطق آسیب‌دیده در ماه نخست پس از وقوع حادثه منجر به کاهش کارایی آنها خواهد شد. در این بررسی‌ها باید در نظر داشت که با ورود موج نخست مجروحان و مصدومان اعزامی از منطقه به بیمارستان‌های کلانشهر تهران، شاهد تراکم سنگینی در اغلب بیمارستان‌ها خواهیم بود و به‌طور یقین مجبور خواهیم شد تا از سوله‌های بحران، استادیوم‌ها و سالن‌های ورزشی در سطح شهر برای اسکان مجروحان استفاده کنیم.
پس با در نظر گرفتن همه این احتمالات می‌توان گفت که زندگی شهروندان طی هفته نخست وقوع حادثه دچار تغییراتی خواهد شد؛ این تغییرات چه تأثیری بر ارایه خدمات شهری خواهد گذاشت؟
بله؛ طی هفته نخست با توجه به تغییراتی که به دلیل اسکان شبانه‌روزی در پارک‌ها در شیوه زندگی شهروندان روی می‌دهد، با تغییراتی در زمینه ارایه خدمات شهری مواجه خواهیم شد. ازجمله این‌که حجم بالایی از زباله‌های خشک و‌ تر در سطح شهر که به جهت تغییر در تهیه غذا توسط عموم مردم روی داده، تولید خواهد شد. تغییر در آغاز ساعت‌های شروع بارهای ترافیکی به‌دلیل تغییر رفتار مردم، تأمین آب آشامیدنی مورد نیاز ساکنان پارک‌های محلی و اصلی شهر توسط تانکرهای سیار و جمع‌آوری فاضلاب تولیدی در کنار تعمیر و نگهداری سرویس‌های بهداشتی موجود و اضافه کردن سرویس‌های بهداشتی پرتابل نیز بخشی از نیازهای موجود خواهد بود. نکته پایانی نیز احتمال ایجاد هسته‌های خودجوش مردمی و فعال شدن تشکل‌های غیردولتی و هیأت‌های مذهبی برای تأمین نیازهای منطقه حادثه‌دیده است که باید به آن اشاره کرد که با توجه به پتانسیل بسیار بالای شهر تهران از همان روزهای نخست باید منتظر آن بود. درنهایت ذکر این نکته ضروری است که مدیریت هر سانحه و بحرانی در عین حال که می‌تواند با نقاط قوت و ضعف همراه باشد، زمینه درس‌آموزی و انتقال تجارب را به‌عنوان یک عرصه آموزش مستقیم، کاربردی و عملی  فراهم می‌کند.